نقش شعر دردفاع مقدس ورسالت شعرا

ایـن افـتـخار در دو جهان بهر ما بس است
چون مملکت به جامه ی عزّت ملبس است
ایـن عـزّتـی که گشـتـه بـه عالم نصیب ما
مـرهـون هـشـت سـال دفـاع مقدس است

 عباس تمیزی

 عَن رَسُولِ اللهِ (ص) :
لَمّا سُئِلَ عَنِ الشِّعْرِ :
اَنَّ الْمُؤْمِنَ مُجاهِدٌ بِسَیْفِهِ وَ لِسانِهِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِه لَکَاَنَّما یَنْضِحُونَهُمْ بِالنَّبْلِ(1)

از پیامبر خدا (ص) چون درباره شعر پرسش شد فرمود :
همانا مؤمن با شمشیر و زبان خود جهاد می کند سوگند به آنکه جانم در دست اوست شاعران با شعر

خود ، گویی به دشمن تیر می اندازند.

الف : مواضع ائمه (ع) در ارتباط با شعراء :
 

یکی از موضوعات مهم در ارتباط با موضوع شعر توجه به مواضع اهل بیت (ع) نسبت به شعرای متعهد دوران خویش است که می توان بخش مهمی از پاسخ پرسشهای خویش را در زمینه شعر و شاعری از دیدگاه اسلام از این مواضع پیدا کرد.
بعنوان نمونه چند محور را مورد اشاره قرار می دهیم :

1- معمولاً اهل بیت (ع) نسبت به اشعار با محتوای ارزشی موضع مثبت داشتند و از شعرای متعهد تمجید می کردند.

• رسولخدا (ص) در ارتباط با جایگاه شعر می فرماید:
اِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحِکَماً (2)
یعنی برخی از شعرها حکمت است.

• و از امام صادق (ع) نقل شده فرمود :
مَنْ قالَ فِینا بَیْتَ شِعْرٍ بَنَی اللهُ تَعالی لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ (3)
هرکه درباره ما یک بیت شعر بگوید خداوند در بهشت یک خانه برایش می سازد.

2- انشاء یا انشاد اشعار از ناحیه خود اهل بیت(ع) در زمینه های مختلف.

3- تشویق ، تکریم و دادن صله به برخی از شاعران

4- تشکیل جلسه و دعوت از شیعیان برای استماع اشعار بعضی از شعراء

 مانند : تشکیل جلسه از ناحیه امام صادق (ع) در مِنی ، جهت استماع هاشمیّات کُمیت اَسدی از جمله قصیده لامیّه هاشمیّات که در محضر امام (ع) خوانده شد این بیت است:
فَلَمْ اَرَ مَخْذُولاً اَجَلَّ مُصیبَتاً
وَ اَوْجَبَ مِنْهُ نُصْرَةً حِینَ یُخْذَلُ
من تنها مانده ای را که سزاوارتر از او (حسین (ع)) به یاری هنگام تنهایی باشد نمی شناسم.
5- تکمیل کردن متن و محتوای اشعار بعضی از شعراء مانند: تکمیل قصیده تائیه دعبل خزاعی بوسیله امام رضا (ع)
وقتی اشعار دعبل در محضر امام (ع) به این قسمت رسید :
وَ قَبْرٌ بِـبَغْدادٍ لِنَفْسٍ زَکِیَّةٍ
تَضَمَّـنَهَا الرَّحْمنُ فِی الْغُرُفاتِ(4)

امام (ع) خطاب به دِعبل فرمود :
آیا می خواهی در اینجا دو بیت به قصیده تو بیفزایم تا شعر تو در بیان مصائب ، غربت و پراکندگی ما اهل بیت (ع) کامل گردد؟
دعبل جواب داد : آری ای فرزند رسولخدا (ص) امام (ع) فرمود:

وَ قَـبْرٌ بِـطُوسٍ یا لَها مِنْ مُصیبَةٍ
اَلَحَّتْ عَلَی الْاَحْشاءِ بِالزَّفَراتِ
اِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْـعَثَ اللهُ قائِماً
یُـفَـرِّجُ عَـنَّا الْـغَمَّ وَ الْکُرُباتِ
مویه کن بر غریبی که در طوس است وای از این مصیبت که تا صبح حشر دلها را در آتش اندوه می گدازد تاآن که خداوند قائم (عج) را برانگیزد و او بار سنگین را از دوش ما بردارد و رنج های بی کران ما را شفا بخشد 

 دعبل پرسید : فدایت شوم این قبر کیست ؟
امام علیه السّلام فرمود : قبر من است.

ب : رسالت شعراء
 

رسالت شعراء در ارتباط با دفاع مقدس و انعکاس مسائل جنگ یک رسالت سنگینی می باشد و موضوعات متعددی وجود دارد که لازم است در قالب شعر و ادبیات لطیف تبیین گردد.
مانند : شجاعت های رزمندگان ، مظلومیت آنان ، قهرمانی ملت ایران ، نقش اساسی رهبری، نیروهای مسلح بویژه بسیج، نقش خانواده شهداء ، ایثار جهادگران و حتّی نقش خود شعر در دفاع مقدّس و چندین موضوع مهم و اساسی دیگر که لازم است با زبان هنر در جامعه انعکاس پیدا کرده و در گستره تاریخ زنده بماند.

ج : ویژگیهای شعر دفاع مقدس :
 

موضوع شعر و شاعری در طول تاریخ اسلام فراز و نشیبهای متعددی را پشت سر گذاشته است.
اولاً :تحولاتی که در محتوای شعر پس از اسلام بوجود آمد و شُعرایی که در قرنهای مختلف در دامن اسلام پرورش یافته اند امثال : کُمیت اسدی ، سید اسماعیل حِمْیَری ، دِعبِل خُزاعِی ، شیخ کاظم عُذری ، اقبال لاهوری ، مُحتشم کاشانی ، سعدی ، حافظ شیرازی و ناصر خسرو تا برسیم به سیّد محمّد حسین شهریار هیچکدام قابل مقایسه با شعرای قبل از اسلام نمی باشند .
در عین حال شعر در عالم اسلام نیز ادوار مختلفی را پشت سر گذاشته است حتّی اگر ایران خودمان را در نظر بگیریم بعضی از اُدباء از دوران مشروطه تابحال تقسیمات متعددی را در ارتباط با محتوای شعر شاعران در نظر گرفته اند.

ولی ما اگر ویژگیهای شعر دوران انقلاب بویژه دفاع مقدس را در نظر بگیریم می توانیم در موارد زیر فهرست و شمارش کنیم :

1- تحوّل و دگرگونی در محتوا
2- استفاده از مضامین و موضوعات جدید
3- غفلت ستیزی و دعوت به بیداری
4- بازگشت به خویشتن
5- موضوع مهدویت و انتظار
6- بازگشت به عشق آسمانی
7- بیان رنج و محرومیت طبقات فرودست
8- نکوهش ریاکاران و صاحبان زر و زور
9- پیوند دادن میان حماسه و عرفان
10- اندوه و حسرت بازماندن از کاروان شهداء
11- یاد شهیدان و عروج آنان
12- انعکاس فرهنگ جهاد و شهادت
13- انعکاس مضامین و معارف اسلامی
14- توجه به غزل و تجلّی حماسه و مرثیه در آن

 اینها نمونه هایی از تحولاتی است که در شعر دفاع مقدس بوجود آمده و تحوّلات عظیمی را بوجود آورده است.

نمونه ای از شعر دفاع مقدس که امروز زبان حال نوع رزمندگان و کسانی است که یک روز در کنار شهداء می جنگیدند و امروز آرزوی شهادت را در دل خود دارند.

شـهـادت نـردبان آسـمان بود
شـهادت آسمان را نردبان بود
چرا بـرداشتند این نردبان را ؟
چـرا بـستـنـد راه آسمان را ؟
مرا پایی به دست نردبان ماند
مـرا دستی به بام آسمان ماند
مـرا اسب سپیدی بود روزی
شهادت را امیدی بود روزی

د : مضامین شعر دفاع مقدس :
 

شعرای متعهد در طول دوران دفاع مقدس ضمن حضور در میدانهای جنگ و نبرد با دشمنان متجاوز و تقدیم بیشتر از 44 نفر شهید شاعر ، در میدان لسان و سرودن شعر نیز جنگیدند و رسالت خویش را به نحو احسن انجام دادند.
لازم است به برخی از محورهای شعر دوران دفاع مقدس را ولو بصورت فهرست اشاره ای داشته باشیم:
ابتدا لازم به یادآوری است که بر اساس نظر بعضی از پژوهشگران تعداد 219 نفر از شعرا در مورد دفاع مقدس شعر سروده اند و کل آمار شعر در موضوع دفاع مقدس 385 قطعه می باشد. (5)

در هر صورت محورهای اساسی اشعار عصر دفاع مقدس عبارتند از :

1- تشویق و تهییج مردم برای حضور در جبهه های جنگ
2- شور آفرینی در رزمندگان و ترغیب آنان برای مقاومت و پایداری در میدانهای جنگ
3- ترویج فرهنگ شهادت طلبی در میان آحاد جامعه
4- خلق اشعار عرفانی حماسی
5- سرودن سوگنامه های حماسی
لازم به ذکر است که یکی از ویژگیهای بارز سوگنامه های دفاع مقدس حماسی بودن آنهاست ؛ ضمن اینکه در سوگ شهداء سروده می شد ولی در مردم روح حماسی ایجاد می کرد مانند سوگنامه معروف آقای پرویز بیگی
یـاران چـه غـریـبـانــه *** رفـتـنــد از ایـن خـانــه

پی نوشت :
 

(1) مجمع البیان / طبرسی ج 7 ص 326
(2) کتاب امالی / صدوق ص 718
(3) عیون اخبار الرضا / صدوق ج 1 ص 7
(4) ادب الطَّفْ ج 1 ص 295
(5) سایت صبح 

منبع:سایت شورای سیاست گذاری ائمه جمعه

نویسنده:حجت الاسلام و المسلمین سیدرضی شکوری، امام جمعه