" الگو‌پذیری ازحضرت زهرا(س) در عصر حاضر؛ چرا و چگونه؟ " :

گرایش به الگو و تأثیرپذیری از آن در امور مختلف زندگی فردی و اجتماعی‌، از جمله گرایش‌های فطری انسان است و فطرت کمال جویی انسان او را وا می‌دارد تا برای رسیدن به هدف و کمال از بهترین الگوها ‌استفاده کند. از طرفی قرآن کریم‌ که برای هدایت انسان و پاسخگوئی به نیازهای فطری او نازل شده است‌، کامل‌ترین الگوها‌ را پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله وسلّم- و اهل بیت آن حضرت برمی‌شمارد و به‌صراحت آنها را به عنوان برترین الگوها معرفی می‌کند. حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها- از جمله الگوهای معرفی شده از این خاندان مطهّر است. با این همه، شبهه‌ای که در فضای مجازی و غیر مجازی مطرح شده و می‌شود این است؛ زنی که در عصر صنعت و تکنولوژی زندگی می‌کند، چگونه می‌تواند زندگی حضرت زهرا– سلام الله علیها- را سرمشق و الگوی زندگی خود قرار دهد؟مطلب حاضر درصدد پاسخگوئی به این سؤال است.
اسلام به‏ عنوان آخرین و کامل‌ترین دین، گر چه چهارده ‏قرن پیش توسط خاتم انبیاء بر جامعه بشری عرضه شده است، اما برای همه ‏زمانها و تمامی انسانهاست. همین طور، کسانی که تجسم کامل دین ‏و تبلور عینی قرآن و وحی الهی‏اند و ما از آنان به عنوان الگوی هدایت و اسوه تکامل نام می‏بریم، برای همه ‏انسان‌ها و در همه‌ زمان‌ها الگو هستند و در مورد آنها دیروز و امروز مطرح نیست. آنان ‏همواره اسوه‏های روز و فراتر از زمانند؛ زیرا ما هر قدر مراتب رشد و کمال را بپیمائیم، باز آنان جلوتر و کامل‌ترند. به عبارت دیگر، آنان چون تمامی‏مدارج تکامل را پیموده‏اند، در واقع درهر نقطه از مسیر هدایت، حضوردارند، برای هر مرتبه تکامل و هرانسانی الگو و اسوه‏اند. البته جامعه و شرایط زندگی‏هر دوره با دوره دیگر تفاوت دارد؛ اما سخن بر سر شرایط نیست. اسوه‏های انسانی هیچگاه محصور در یک دوره و شرایطی خاص‏نیستند، وگرنه نمی‏توانستند الگو قرار گیرند. الگوپذیری انسان امروز از آن بزرگواران ‏در واقع، یافتن راه‌ها، خطوط اصلی زندگی اسوه‌های دینی و چگونگی‏ رسیدن به کمال و شکوفاسازی استعدادها است و این مسئله ارتباطی به زمان و مکان خاصی ندارد.
«این شبهه از اینجا نشأت می‌گیرد که برخی تصور می‌کنند با تغییر زمان و سبک زندگی، ارزشهای اخلاقی و معنوی نیز تغییر می‌کنند و جای فضایل با رذایل عوض می‌شود؛ درحالیکه آنچه تغییر و تحول پیدا می‌کند، عنصر زمان و مکان و ابزارهایی است که مفاهیم اخلاقی در آن ظهور و بروز پیدا می‌کند».
«مفاهیمی مانند حق، تقوا، احسان، راستگویی، صبر، حیا، عفت و پاکدامنی همیشه پسندیده و قابل ستایش بوده و باطل، ظلم، دروغگویی، بی‌عفتی و امثال آن در همه زمانها ناپسند است و با فطرت انسان ناسازگار می‌باشد و لذا فضای زندگی، قالب‌ها، امکانات، رنگها، ظواهر مادی، تکنولوژی، زندگی در آسمان خراش‌ها موجب نمی‌شود جای عفت را با بی‌عفتی عوض کنیم، دروغ را زیبا و راستگویی را زشت بدانیم.»(1)
تفکیک میان قالب و محتوای سیره‌ها
الگوپذیری از حضرت زهرا – س- به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم می تواند صورت پذیرد. الگوپذیری مستقیم آن است که گفتار و رفتار آن بزرگوار را عیناً برنامه و راه و رسم زندگانی خویش قرار دهیم. در بعضی از موارد از جمله عبادت و دعا، با همان شکل و قالب رفتاری می‌تواند اسوه و الگوی ما قرار گیرد. برای نمونه در روایت آمده است که حضرت زهرا – س- پس از هر نماز واجب ذکر مخصوص داشتند. (34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدلله، 33 مرتبه سبحان الله)؛ ذکری که دستور آن را به عنوان هدیه‌ای عظیم از پدر بزرگوارشان دریافت کرده بود و همواره بر آن مداومت می‌ورزید و به شیعیان خویش نیز توصیه می‌کرد. از این رو، ما نیز به آن حضرت اقتدا می‌کنیم و همان ذکر را با همان ترتیب بعد از هر نماز واجب به عنوان تعقیبات نماز می‌گوئیم. چنین اقتدائی به آن بزرگوار، اسوه پذیری مستقیم خواهد بود.
الگو پذیری غیر مستقیم آن است که روح و حقیقت گفتار یا کردار آن اسوه الهی را درک کنیم و با تحلیل و استنباط از سیرة علمی و عملی آن بزرگوار، وظیفة خویش را در همة ابعاد زندگانی (فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... ) دریابیم. بسیاری از شکل‌ها و قالب های رفتاری اسوه‌ها ویژه شرائط خاص بوده است؛ از این رو، منظور از اسوه پذیری از آن رفتارها این نیست که همان قالب و شکل رفتاری خاص را اقتباس و تقلید کنیم؛ بلکه مطلوب و مقصود این است که روح و محتوای آن سیره رفتاری را درک کنیم و آن را در شکل‌ها و کالبد‌های نوین، طبق اقتضای شرایط زمانی و مکانی خویش تحقق دهیم.
برای نمونه در روایات می‌بینیم که حضرت فاطمة زهرا و علی مرتضی – علیهما السّلام- در یک چهار دیواری کوچک و گلین زندگی می‌کنند. از یک پوست گوسفند، به عنوان رو اندازشان استفاده می‌کنند. حضرت زهرا – س- چادری از لیف خرما می‌بافد و از آن استفاده می‌کند. قالب و شکل این گونه رفتارها به هیچ وجه در عصر حاضر قابل تأسی نیست؛ اما آنچه ارزشمند و قابل تأسی است، «حقیقت»، «محتوا» و «روح» این رفتارهاست. اسوه‌پذیران حقیقی آنانی‌اند که روح این رفتارها را درک و اقتباس کنند و در کالبد زندگی خویش به اجرا گذارند؛ مانند روح بی‌اعتنایی به دنیا و حقیر شمردن مظاهر فریبندة آن، روح پارسایی و رستگی از حبّ دنیا، روح ساده زیستی و پرهیز شدید از تجمّل‌گرایی.(2)

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با پدر

حضرت زهرا درسنین شش هفت سالگی ‏قرار داشت که قضیه شعب ابی‏طالب پیش ‏آمد. شعب ابی‏طالب، دوران بسیارسختی در تاریخ صدر اسلام است؛ یعنی دعوت پیامبر اکرم شروع شده بود، دعوت را علنی کرده بودند، بتدریج ‏مردم مکه - بخصوص جوانان و برده‏ها - به حضرت ‏می‏گرویدند؛ بزرگان طاغوت، مثل ‏ابولهب، ابوجهل و دیگران ‏دیدند که هیچ چاره‏ای ندارند جز اینکه ‏پیامبر و پیروان تازه گرویده به آن حضرت را از مدینه اخراج کنند؛ تعداد زیادی از اینها را که ده‌ها خانوار می‏شدند از مکه بیرون کردند. جناب ‏ابی‏طالب در نزدیک مکه ‏و در شکاف کوه، ملکی داشت که از آن به ‏«شعب ابی‏طالب‏» یاد می‌شد؛ این بزرگواران به مدت سه سال در این ملک ساکن شدند و در این مدت در محاصره و تحریم کامل اقتصادی قرار داشتند. این دوره، یکی از دوران‌های بسیار سخت و طاقت‌فرسای پیامبر(ص) بود. در همین اثنا، جناب ابی‏طالب و خدیجه کبری که از پشتیبانان و امید پیامبر بودند، در ظرف یک هفته از دنیا رفتند. حضرت فاطمه زهرا در این دوره پر مشقت و طاقت فرسا، احساس مسئولیت می‌کند و مثل یک ‏مادر، یک مشاور و یک‏پرستار، تلاش می‌کند تا غبار غم و اندوه و مشکلات را از چهره پدر بزداید. لذا پیامبر گرامی اسلام از ایشان به عنوان «ام‏ابیها» (مادر پدرش) یاد کرده است. آیا این نمی‏تواند برای یک نوجوان و جوان در همه زمان‌ها الگوباشد؟(3)

الگوگیری از حضرت زهرا (س) در رفتار با همسر

در طول ده سالی که پیامبر(ص) در مدینه حضور داشت، حدود نه سالش حضرت ‏زهرا و حضرت امیرالمؤمنین – علیهما السّلام- به عنوان زن و شوهر در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. در این نه ‏سال، حدود شصت جنگ اتفاق‏افتاده که در اغلب آنها امیرالمؤمنین‏ - علیه السّلام- شرکت داشته است. حالا شما ببینید او خانمی ‏است که در خانه نشسته و شوهرش ‏مرتب در جبهه است و اگر در جبهه ‏نباشد، جبهه لنگ می‏ماند؛ از لحاظ زندگی هم وضع رو به راهی ندارند؛ انسان چقدر روحیه قوی‏ داشته باشد تا بتواند این ‏شوهر را تجهیز کند؛ دل او را از وسوسه اهل و عیال و گرفتاری‌های ‏زندگی خالی کند؛ به او دلگرمی بدهد؛ بچه‏ها را به آن خوبی که ایشان تربیت‏کرده، تربیت کند. این طور خانه‏داری و شوهرداری نمی‏تواند برای یک دختر جوان و یک خانم خانه‏دار الگو باشد؟(4)

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با فرزند

با کمى دقت در برخورد عاطفى و منطقى حضرت زهرا در مى‌یابیم که آن بانوى بزرگوار، در ساختن روح و شخصیت فرزندان گرامى‌اش از ابزارى بسیار ظریف و دقیق استفاده کرده است که بسیارى از آنها در حال حاضر، میان روان‌شناسان تربیتى مورد بحث و بررسى قرار گرفته و خبرگان این فن، به نتایج مثبت آن ایمان آورده‌اند. بى‌شک، این توفیق بى‌نظیر در تربیت کودکان، ناشى از معرفت عمیق و صحیحى است که اسلام در مورد انسان، ارائه داده است. بنابراین، اگر بگوییم هر مکتبى به اندازه شناخت درستى که از انسان دارد، در نظام تربیتى خود به توفیقاتى دست مى‌یابد، سخن به گزاف نگفته‌ایم. دین آسمانى و الهى اسلام از کامل‌ترین و واقع بینانه‌ترین شناخت در مورد انسان برخوردار است، لذا بیشترین توفیق را در مسئله تربیت انسان بدست آورده است. روش تربیتى و اخلاقى حضرت فاطمه(س) که برگرفته از دین اسلام است، بهترین شیوه، و تجربه براى ساختن نسلى پاک و سعادتمند است. از این رو جا دارد که پیروان و ارادتمندان مکتب اسلام، با به کار بستن شیوه‌ها و ظرایف تربیتى آن حضرت در رشد و تربیت نسلى پاک و پیشرو همت نموده، سعادت دنیا و آخرت فرزندان خود را بیمه کنند.
روح انسان به گونه‌اى ساخته شده که نیاز به محبت و عطوفت، یکى از اساسى ترین نیازهاى او محسوب مى‌شود، بدین جهت، کودکان محروم از این موهبت، دچار کمبودها و مشکلات روانى و گاه نواقص جسمى خواهند شد. حضرت فاطمه(س) که خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا سیراب گشته و قلبش کانون محبت به همسر و فرزندان خود بوده، در این جهت نیز وظیفه مادرى خود را به بهترین شکل انجام داد. حضرت فاطمه فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشویق و گاهی با آنان به بازی مشغول می‌شد و با حرکتها و گفتارهای شیرین مادرانه و بالا و پائین انداختن فرزندان خود آنان را از احساسات پاک مادری سیراب می‌کرد.
نقل شده است که حضرت زهرا(س) با فرزندش امام حسن مجتبى(ع) بازى مى‌کرد و او را بالا مى‌انداخت و مى‌فرمود: «پسرم حسن، مانند پدرت باش. ریسمان ظلم را از حق برکن. خداى را بپرست که صاحب نعمت‌هاى متعدد است و هیچگاه با صاحبان ظلم و تعدى، دوستى مکن».

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با مردم

یکى از نقش‌آفرینى‌هاى درخشان فاطمه بالا بردن فرهنگ جامعه، رشد فکر و اندیشه مردم و رفع مشکلات و شبهات آنان است. آن حضرت از مسائل ساده گرفته، تا پیچیده‌ترین مشکلات را پاسخگو بود و این میسّر نبود، مگر با احاطه علمى، قوت فکرى و همت بلند ایشان. این بانوى بزرگ اسلام، زجر تبلیغ و رنج تعلیم و تربیت را تحمل کرده، چون مشعلى فروزان در راه هدایت جامعه، نورافشانى کرده و با سوختن خود به دل و جان مردم، گرمى بخشید و پاسدارى از ارزش‌ها و مفاخر اصیل، مبارزه پیگیر با بدعت‌ها، جهل، کجروى‌ها و رکود جامعه را خط مشى خود قرار داد. حضرت فاطمه از کودکى در متن اجتماع به سر برده و با مردم همدم و همدرد بوده است. این بانو رابطه‌اى صمیمانه و عالمانه با یاران خود داشت.
زنى به خدمت حضرت زهرا رسید و عرض کرد: مادر پیر و ناتوانى دارم که در نماز بسیار اشتباه مى کند، مرا فرستاده تا از شما بپرسم که چگونه نماز بخواند. آن حضرت فرمود: هر چه مى‌خواهى بپرس. آن زن سؤالات خود را مطرح کرد، تا به ده سؤال رسید و حضرت با روى گشاده جواب داد. زن از زیادى پرسش خود، شرمنده شد و گفت: شما را بیش از این زحمت نمى‌دهم. حضرت فاطمه فرمود: باز هم بپرس. آنگاه براى تقویت روحیه وى چنین فرمود: اگر به کسى کارى واگذار کنند، براى مثال از او بخواهند که بار سنگینى را به ارتفاع بلندى حمل کند و در برابر این کار صد هزار دینار به او جایزه بدهند، آیا او با توجه به آن پاداش احساس خستگى مى کند؟ زن جواب داد نه. آن حضرت فرمود: من در مقابل پرسشى که جواب مى‌گویم از خدا پاداشى به مراتب بیشتر دریافت مى کنم و هرگز ملول و خسته نمى‌شوم. از رسول خدا شنیدم که روز قیامت دانشمندان اسلام در برابر خدا حاضر مى‌شوند و به اندازه علم و تلاش و کوششى که در راه آموزش و هدایت مردم داشته اند، از خداى خود پاداش مى‌گیرند.
از آنچه گذشت نتیجه می‌گیریم که منظور از اسوه‌پذیری این نیست که در همه‌ رفتارها همان قالب‌های رفتاری فرد الگو را مد نظر قرار داده و به همان شکل عمل کنیم. هر یک از رفتارهای حضرت فاطمه(س) دارای حقیقتی است که آن را به سادگی و با تحلیل و استنباط می‌توان در همه زمان‌ها ‌و در همه ابعاد فردی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به کار برد. البته رفتارهایی هم در سیره حضرت فاطمه وجود دارند که عیناً قابل اقتباس و پیروی است؛ مانند عبادت و دعا، احترام به همسر، رفتار مناسب و مهرورزی به خانواده. پس الگوها منحصر به زمان و مکان نیستند و در همه اعصار می‌توان برای الگوگیری به آنها مراجعه کرد.

پی نوشت‌ها:

1.مؤمنی، علی اکبر، الگوی زنان بعد ار هزار سال، سایت تبیان، گروه خانواده و زندگی.
2. مصباح، محمدتقی، جامی از زلال کوثر، چ اول، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380، ص92.
3و4.بخشی از سخنان رهبر معظم انقلاب در جمعی از دانشجویان، به نقل از وبلاگ سبزترین پاسخ، به تاریخ 15/1/1392.
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم