اشعار و متون ادبی

نظم و نثر ادبی

اشعار و متون ادبی

نظم و نثر ادبی

" نگاهی به تمثیل والفاظ عامیانه دراشعارصائب تبریزی " :

مقدمه

سبک هندی که ممیزات آن تخییلات دقیق و مضمون پردازی ،معانی پیچیده و باریک

و دور از ذهن ، الفاظ ساده و بازاری ، کثرت استعاره و کنایه و آوردن امثال بسیار در شعر

است از نیمه ی دوم قرن دهم تا اواخر دوازدهم رواج داشته است .

البته شکل خاص شعر در این سبک غزل است، مانند غزلهای صائب تبریزی. از جمله مختصات عمده ی سبک هندی مخصوصا در آغاز عبارت بود از زبان وقوع، به علاوه سعی در جستجوی مضمون تازه و تلاش در ابداع تصاویر خیالی بی سابقه،که شعر این دوره را رفته رفته در کلام نازک خیالان عوام تا حد ابهام «غریب»و«بیگانه» ساخت و همین نکته تشبیهات و استعارات دور از ذهن را در شعر آنها وارد کرد.از اینها گذشته در آوردن الفاظ و تعبیرات ماخوذ از محاوره غالبا افراط شد .

تلخ کردی زندگی بر آشنایان سخن

اینقدر صائب تلاش معنی بیگانه چیست؟

(زرین کوب ،1384: 140)

صائب سبک هندی را به کمال رسانده و حساب او از سایر گویندگان این شیوه جداست،وی همچون خواجه حافظ از تمامی محسنات شعرای معاصرو یا نزدیک به عهد خود بهره برده و به کمک قریحه و نبوغ خدادادی سبکی خاص خویش پدید آورده است.

مانند این بیت :

از دست رعشه دارنفس ریخت عاقبت صائب به خاک ، ساغر سرشار زندگی

(صائب ،1374: 6/24 )

دست رعشه دار نفس :اضافه استعاری (نفس مانند شخصی است که دستش می لرزد .)

تعاقب دم و باز دم که نفس را می سازد همچون لرزش های دست رعشه دار است .

ساغر سرشار زندگی : اضافه تشبیهی

معنی : از دست لرزان نفس پیمانه ی حیات بر زمین ریخت و تهی شد چرا که زندگی

در گرو نفس است و نفس با آمدن و رفتن زمان را سپری می کند و مدت آن را به آخر

می برد .

(امیری فیروزکوهی ،1384: 329)

زندگی نامه ی صائب :

میرزامحمد علی صائب تبریزی بزرگترین غزلسرای قرن یازدهم هجری ویکی از نامدارترین شاعران سراسر تاریخ ادبیات فارسی در بین سالهای 1000 تا1007هجری در تبریز زاده شد.پدر او میرزا عبدالرحیم از تاجران معتبر بود . صائب در سال 1304 راهی هند شد و چند سال با ظفر خان در کابل بسر برد.صائب از این حاکم ادب پرور و شاعر محبت بسیار دید وقصایدی در مدح او سرود.

صائب در سال 1042 همراه پدر پیر خود که به قصد دیدار او اّمده بود،با ایران بازگشت و در اصفهان مقیم شد و شاه عباس دوم وی را مقام ملک الشعرایی داد. گویا ازآن پس حدود 25 سال در دربار او مقام و منزلتی چشمگیر داشته و در اغلب سفرهای پادشاه بوده و آوازه و نامی در سرزمینهای زیر سیطره ی فرهنگ ایرانی و زبان فارسی داشته چنانکه اهل ادب در ایران و هند و عثمانی به دیدارش مشتاق بوده اند .

این شاعر بزرگ متجاوز از هشتاد سال زیست،چنانکه خود اشاره کرده :

دواربعین به سر آمد ز زندگانی من هنوز در خم گردون شراب نیمرسم

از دو ماده تاریخ برای فوت شاعر بر می آید که او بین سالهای 1086تا1087 در اصفهان دیده از جهان فرو بسته است.

(قهرمان،1374: 7)

آثار صائب :

آثار صائب جز سه چهار هزار بیت قصیده ومثنوی «محمود و ا یاز» و یک مثنوی کوتاه وناقص به نام: «قندهار نامه»و دو سه قطعه،همگی غزل است که نصرآبادی در حدود صد و بیست هزار بیت برآورد کرده است، همچنین شاعر به تفنن بیست غزل هم به ترکی دارد .

(شعار،1371: 17)

پهلوان سبک هندی درایران :

به جرات می توان صائب را پهلوان سبک هندی در ایران نامید،زیرا گرایش به جانب دشواری وپیچیدگی دارد طبق معیارهای جمال شناسی شاعران این عصر،شعر مشکل ودشواری که معنای آن به سادگی دریافت نشود بهترین شعر است.

معنی پیچیده بی زحمت نمی آید به دست می شود از پیچ و تاب فکر ،جوهردار،حرف

در اشعار صائب نکات دقیق اخلاقی و اجتماعی فراوان است که اگر از دیدگاه طنز به آنها نگریسته شود جذابیت و شیرینی خاص خود را دارد:

در حفظ آبرو زگهر باش سخت تر کاین آب رفته باز نیاید به جوی خویش

آبی است آبرو که نیاید به جوی باز از تشنگی بمیر مریز آبروی خویش

(خوشه چرخ،1382: 8)

طرز یا شیوه نودر سبک شعر صائب:

صائب سبک هندی را به کمال رسانده و حساب او از سایر گویندگان این شیوه جداست.

صائب درباره سبک شاعری خود غالبا عبارتهای «شیوه تازه» «طرز» و یا «طرز نو» می آورد، چنانکه خود فرموده :

منصفان استاد دانندم که از معنی و لفظ

"شیوه تازه"نه رسم باستان آورده ام

میان اهل سخن امتیاز من صائب

همین بس که با "طرز" آشنا شده ام

(دریا گشت،1371: 37)

اهم ویژگیهای شعر در عصر صائب عبارتند از :

* کثرت تمثیل و ارسال المثل

* لفظ تراشی و ترکیب سازی خاص

* بکار بردن واژه و اصطلاحات عامیانه و الفاظ بازاری

* الهام گیری از تجارب روزمره ، اشخاص و اشیاء محیط

* بیان نوعی درد و شور غریب در غزل

* غرابت در تشبیهات و استعارات

* واقعه گویی و ...

دو ویژگی مهم که در سبک هندی

1. کثرت تمثیل و ارسال المثل

2. الهام گیری از تجارب روز مرّه اشخاص و اشیاء محیط

1-کثرت تمثیل وارسال المثل :

از ویژگیهای بارز این سبک کثرت استفاده از تمثیل و ارسال المثل است،در فن تمثیل شاعر نخست مطلبی را در هر باب یا موضوعی که بخواهد دعوی می کند سپس مثالی می آورد که از بس بداهت در معنی دارد می تواند مانند دلیلی دعوی او را اثبات کند و مبرهن نماید یا علت آنرا آشکار سازد یا به عنوان نظیر و عدیل آن معنی تلقی شود، مثلا در سه بیت

زیر از صائب تمثیل اول به قصد اثبات دعوی و تمثیل دوم به قصد بیان علت و تمثیل سوم از باب نشان دادن شبیه و نظیر است:

سهل مشمر همّت پیران با تدبیر را

کز کمال بال و پر،پرواز باشد تیر

عالمی را کشت و دست و تیغ او رنگین نشد

تیزی شمشیر پاک از خون کند شمشیر را

ریشه ی نخل کهنسال از جوان افزونتر است

بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را

(صفا ،1376: 539)

تمثیل مفهومی عام و کلی است که در مصراعی بیان شود ودر مصراع دیگر برای تایید یا توجیه آن مثالی از امور محسوس یا مقبول عام بیاید یعنی « حسن تعلیل »اما آوردن تمثیل همیشه برای بیان علت نیست ، گاهی برای توضیح مطلب است . مانند :

*صائب برای تصویر کردن حقیقت و مجاز «ماه آسمان »و «ماه در طشت آب » را مثال می آورد:

از حقیقت روی صائب در مجاز آورده ایم ماه را دایم ز طشت آب می جوییم ما

(صائب ،1364: 1/126)

*تمثیل « نور خرد » و« سودا » روز و شب آست:

محو شد نور خرد تا شد مرا سودا بلند روزها کوتاه گردد چون شود شبها بلند

*«جوانی» گلستان است و « افسوس خوردن از گذشتن آن » خس و خاری است که برای باغبان می ماند :

نصیب من ز جوانی دریغ و افسوس است ز گلستان خس و خاری به باغبان ماند

*« دندان » مهره بازی است و « ریختن دندان » بر چیده شدن مهره هاست که نشانه پایان بازی است :

ریخت چون دندان امید زندگی بی حاصل است

می رسد بازی به آخر مهره چون بر چیده شد

(صائب ،1364: 3/1568)

*«حسن »کماندار است و «دل عاشق » نشانه ی اوست :

حسن غافل شود از دل عاشق صائب که کماندار توجه به نشانش باشد

*« پاکان » به شیر خالص می مانند و « عیبشان » مانند موی در شیر زود آشکار میشود

عیب پاکان زود بر مردم هویدا می شود در میان شیر خالص موی رسوا می شود

(خانلری ،1355: 1158)

صائب در استفاده از ارسال المثل نیز سرآمد بود،و آن آوردن مثلی رایج است از آنچه میان خلق

شهرت یافته و شاعر برای اثبات مدعای خود یا بیان حال خویش و اینگونه موارد از آن

استفاده می کند . مانند:

مهر خاموشی حصاری شد ز کج بختان مرا

ماهی لب بسته را اندیشه از قلاب نیست

(صائب ،1364: 2/970)

یا نظیر این دو بیت از بیدل دهلوی:

مفلسان را مایه شهرت همان دست تهی است

تا به قید برگ بود از نی نوایی بر نخاست

بی فنا نتوان به کنه معنی اشیا رسید

آینه گر خاک گردد با دو عالم رو بروست

(خاتمی ،1371 : 22)

2- الهام گیری از تجارب روزمرّه ، اشخاص و اشیاء محیط :

مهمترین ویژگی و خصلت شعر این دوره نزدیک شدن زبان شعر به زبان محاوره ای مردم و ورود واژه ها و اصطلاحات عامیانه ای است که به لحاظ عمومیت و گسترش شعر فارسی در طبقات مختلف مردم در شعر این دوره راه یافته است .

« سخن صائب از نظر وست دامنه اندیشه و خیال و اشتمال بر مشهودات و تجارب شخصی

او دریایی است .

دید تازه جوی او در هر منظره عادی یک مضمون ژرف شاعرانه می بیند ، و معنیهای

بیگانه را در زندگی آشنای دور و بر خود می یابد .

کثرت اشعار و تنوع معانی و مضامین می رساند که او در همه عمر ، و در همه لحظه ها

به شعر می اندیشیده است ، و در شعر زندگی می کرده است . »

صائب نه تنها به زبان مردم زمانه ی خویش شعر می گفت ، از آن مهمتر اینکه شریک غم و شادی مردم و سخن گوی اندیشه ها ، خواست ها ، درد ها و آرزوهای آنان بود .

(ریاحی ،1355 : 29 /5)

این خصوصیت سبک هندی اگرچه موجب سستی اشعار بسیاری از شاعران شده است و ارزش ادبی شعر بیشتر آنان را تا حد فراوانی پایین آورده ، ولی از سوی دیگر مفید فوایدی نیز بوده است که از آن جمله می توان : باورنمودن زبان و ادبیات فارسی ، رفع نقیصه پیچیدگی و تقعید ، نفوذ شعر در جامعه ، روی آوردن مردم به شعر و حفظ آن ، بیرون آمدن شعر از انحصار درباریان و ... را بر شمرد . مانند :

عالم از اهل سعادت یک قلم خالی شدست

زان همایون طائران ماندست مشتی استخوان

(صائب ،1364: 6/3100)

زسیل حادثه صحرا و کوه در سفر است

چه واکشیده ای ای خانمان خراب اینجا

(صائب ،1364: 1/59)

این ویژگی در شعر شاعران سبک هندی نوعی ضرورت محسوب می شده است ،زیرا آنان شعر را محصول قدرت و هنر خویش می دانند، مضامینی که از حالات روحی خود شاعر حکایت می کند ،نکاتی که مربوط به وضع زندگی مردم عصر اوست و نکته هایی که از عقاید و

عادات مردم زمانه او متاثر است.مانند:

اظهارعجز پیش ستم پیشه ز ابلهی است اشک کباب موجب طغیان آتش است.

(صائب،1364: 2/962)

گویند صائب در اثنای عبور از راه سگی را دید بر زمین نشسته است وچون سگ وقتی می نشیند گردنش را بالا می گیرد این مضمون به خاطر او آمد:

شود ز گوشه نشینی فزون رعونت نفس سگ نشسته ز استاده سر فراز تر است.

(خاتمی ،1371 : 25)

صائب از هر نکته ی پیش پا افتاده ، شعر آبدار می ساخت . هر شی ٍ و یا حادثه ای می توانست مضمونی باشد و موضوعی برای شعر .

به قول سپهری :

باد و گلبرگ و درخت / هیچ کس نیست ولی / کاین همه قافیه را / از زمین جمع کند .

امّا صائب جمع می کرد .

به عنوان مثال :

شاعر در بازار آهنگران می بیند تیزی لبه ی شمشیر را با موی پشت دست امتحان می کنند تامل می کند و می گوید :

جور خود را با ضعیفان آزماید روزگار

تیغ را دایم برای امتحان بر مو زنند

(صائب ،1364: 3/1568)

شاعر کودکی را می بیند که چند قلوه سنگ در فلاخن گذاشته ، پرتاب می کند ، می گوید :

می توان دل را به آهی کرد از غمها سبک

یک فلاخن می کند آواره چندین سنگ را

(همان،1/141)

رودخانه ای می بیند که آب می چرخد و فرو می ریزد ، گویی گودی در وسط آب پدید آمده ، چنانکه طبیعت آب است . شاعر آن گودی را به کاسه تشبیه می کند و می سراید :

بر کف دریا چو دیدم کاسه گرداب را

روشنم شد تنگ چشمی لازم جمعیت است .

(موتمن ، 1371: 25)

صائب برای ابداع تصاویر پویا از مردم نمایی (Personi fication) استفاده می کند و آن نوعی استعاره و مجاز است که بوسیله ی آن اشیاء و معانی انتزاعی را انسان فرض می کند و اعمال و حرکات بشری را به آنها نسبت می دهد :

*شاعر از جیوه که در بی آرامی معروف است آرمیدن را سراغ می گیرد:

ز بی تابی چنان سر رشته تدبیر گم کردم

که از سیماب می گیرم سراغ آرمیدن را

*کوه بیستون از ماتم فرهاد خاموش است :

ماتم فرهاد کوه بیستون را سرمه داد

بی هم آوازی نفس از دل کشیدن مشکل است

در این فن صائب اوصافی را که خاص انسان است برای اشیاء و امور می آورد:

*گندم« سینه چاک »است :

روزی فرزند گردد هر چه می کارد پدر

ما چو گندم سینه چاک از انفعال آدمیم

به از «نمد پوشی »روی زرین دارد :

جنت در بسته سازد مهد خاموشی ترا

چهره زرین می کند چون به نمد پوشی ترا

*بهار خنده روست :

من آن روزی که برگ شادمانی داشتم چون گل

بهار خنده رو را غنچه تصویر می گفتم

*راه خوابیده است :

مرگ را در زندگی کردیم بر خود خوشگوار

این ره خوابیده را از پیش پا برداشتیم

(خانلری ،1355 : 1160)

ساخت برخی کنایات وترکیبات رایج عامیانه به طرز بسیار شدیدی در سبک هندی و به خصوص در شعر صائب معمول بوده است و مساله بالا بودن ترکیب ، خود یک عامل سبک شناسی است ولی هر چه به پایان دوره صفوی نزدیک می شویم شدت آن به کاستی مبدل می شود .

به عنوان نمونه کاربرد چند کنایه و ترکیب عامیانه را در شعر صائب بررسی می کنم :

محرران سخن شاه بیت ابرویند ز روی نسخه ی تشریح روی عالم را

(صائب 1/296)

(شفیعی کدکنی ، 1371 : 64)

*به یک کرشمه که در کار آسمان کردی

هنوز می پرد از شوق ، چشم کوکبها

پریدن چشم : کنایه از مشتاق و آرزومند بودن

صائب در جای دیگر می گوید :

چشم شبنم در هوای لاله زارش می تپد

دامنی از دامن گل ، پاکتر دارد هنوز

*حاجت پاسنگ نبود سنگ چون باشد تمام

بر غم خود چند افزایی غم فرزند را

پا سنگ : وزنه ، اندکی که در یک کفه ترازو می نهند برای برابری کردن .

کوه تمکین تو در پله ناز است تمام

این نه سنگی است که محتاج پا سنگ شود .

*چراغ رهگذریم اوفتاده در ره باد

که تا به سایه دستی کند حمایت ما

(صائب ،1364:1/129)

سایه دست : کنایه از فیض و امداد

سایه دستی اگر از حفظ او آرد به دست

نخل مومین از گداز ایمن بود از آفتاب

*زنند بر سر هم گل ز مصرع رنگین

ز فکر تازه گل بوستان یکدیگرند

مصرع رنگین : مصرع خوب و خوش آیند و نغز

«رنگین » در سخن صائب بسیار به کار رفته و تعبیراتی از قبیل : رنگین کلام ، رنگین سخن ، رنگین ترانه ، رنگین نوا ، چهره رنگین ، رفتار رنگین و ... مکرر دیده می شود .

در نظرها عزت طوطی ز طاووس است بیش

نیست گر رنگین سخن را جامه رنگین چه باک

*صائب چو لاله هر که بود کاسه سرنگون

خالی نمی شود ز می لعل ساغرش

کاسه سرنگون : شخص با همّت و جوانمرد و بخشنده

از کاسه سرنگون ، دگران می برند فیض

هرگز خمار ، نرگس مخمور نشکند

*به آسانی نمی آید به کف زلف سخن صائب

چو از جان سیر گردی نغمه سیر آهنگ می گردد

سیر آهنگ : خوش آهنگ ، تمام آهنگ

هیچ ساز از دلنوازی نیست سیر آهنگ تر

جنگ را بگذار و قانون محبت ساز ده

*نسیم ناامیدی بد ورق گرداندنی دارد

مکن نومید از درگاه خود امید واران را

مراد از ورق ، کتاب و دفتر است .مکرر دیده شده که نسیمی اوراق کتاب را بر می گرداند و در نتیجه مطلب و موضوع عوض می شود و صفحه ی تازه ای پیش رو قرار می گیرد .

اصطلاح« ورق برگشتن » نیز از همین معنی گرفته شده است .

از نسیمی دفتر ایام بر هم می خورد

از ورق گردانی لیل و نهار اندیشه کن .

(صائب،1364: 6/3442)

****************************************************************

منابع و مآخذ :

1-امیری فیروزکوهی ، امیر بانو (1384)،دویست و یک غزل از صائب ، تهران : زوّار.

2-خاتمی ،احمد (1371)،پژوهشی در سبک هندی و دوره بازگشت ،تهران : بهارستان .

3-دریا گشت ، محمد رسول (1371)صائب و سبک هندی در گستره تحقیقات ادبی ،

تهران: قطره .

4-زرین کوب ،عبدالحسین (1384)، سیری در شعر فارسی،تهران : سخن .

5-شعار ،جعفر (1371)، گزیده اشعار صائب تبریزی ، تهران : چاپ و نشر بنیاد .