تاثیر انقلاب اسلامی بر ادبیات ایران

ادبیات داستانی معاصر ایران در سالهای قبل از انقلاب اسلامی دچار رکود و تکرار شده و حتی در مقاطعی به بن بست رسیده بود. وقوع انقلاب اسلامی جان دوباره ای به پیکره نحیف ادبیات داستانی معاصر در ایران دمید. حرکت مردم و مبارزات و اتفاقات و حوادث بکر و ناب انقلاب ، تا حد زیادی نویسندگان ادبیات داستانی معاصر را به بومی نویسی دعوت کرد.

با وقوع انقلابهای جهانی هر چند از همان بدو پیروزی، بیشترین و سریعترین تأثیر انقلاب بر نظامهای سیاسی و اجتماعی آن کشور است؛ اما به مرور زمان تأثیر انقلاب بر حوزه های فرهنگی و ادبی نیز نمایان می شود و رفته رفته دیدگاه ها و مکاتب ادبی نو متولد می شود.
تغییر و تحول اساسی و بنیادینی که انقلاب اسلامی ایران در شاخه های مختلف هنر، از جمله داستان و شعر، پدید آورده، به هیچ وجه قابل انکار نیست. این تحول و دگرگونی به گونه ای است که هنر و ادبیات ایران را به سادگی و وضوح می توان به دو بخش قبل و بعد از انقلاب، تقسیم کرد و تفاوتهای آشکار آن را در جنس و مبنا و ماهیت تحلیل کرد.


ادبیات، نمود اندیشه ها و احساسات و عواطف شاعر و نویسنده از رویدادها و حوادثی است که در دنیای پیرامون وی رخ می دهد و خود آن را تجربه و احساس می کند. بی گمان هرگاه ارزشهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در جامعه ای تغییر کند و دگرگون شود؛ در نوع نگرش و عواطف شاعر و نویسنده نیز تغییر و دگرگونی پدید می آورد. تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که از اوان انقلاب اسلامی در ایران روی داد؛ نه تنها سیمای سیاسی و ساختارهای اجتماعی را به کلی دگرگون ساخت، بلکه درزمینه شعر، ادب و هنر نیز تغییرات فراوان ایجاد نمود. این تغییر هم در شکل و قالب آثار و هم در زبان و محتوا و پیام آنها دیده می شود.


هرچه تحولات سیاسی و اجتماعی هر انقلابی عمیق باشد موجب دگرگونیهای ژرف تری در ادبیات آن کشور می شود. زیرا پیوند هنر و ادبیات با اجتماع به ویژه از دیدگاه تعهد و مسئولیت پذیری امری بدیهی است.
ادبیات انقلاب اسلامی ادبیاتی است متعهد ، از مردم و برای مردم و برای بیان مسائل آنان. این ادبیات تفننی و خالی از وظیفه و رسالت نیست. بلکه بیان خشم و طوفان روحی شاعران و نویسندگانی است که از میان توده مردم برخاسته و در کوره داغ حماسه آفرینی ها و ایثارها صیقل یافته اند. هدف این ادبیات ابلاغ ارزشهای والای انسانی است، لذا حرفی نو دارد.


شعر انقلاب در سروده های دو گروه از شاعران ریشه گرفت و بالید . گروه اول شاعران پیشکسوتی بودند که از پیش از انقلاب یا همزمان با جوش و خروش انقلاب با آن هماهنگ شدند و با مایه های هنری که از گذشته ها به دست آورده بودند ، شاخه نیرومندی از ادبیات انقلاب را رقم زدند . در کنار این گروه، طیف شاعران جوان و پرشور نیز شکل گرفت. شاعران جوانی که فعالیت ادبی خود را در جریان مبارزات مردم و انقلاب اسلامی آغاز کردند و چون عمیقاً به اصول نهضت اعتقاد دارند به طور طبیعی منادی اندیشه ها و پیامهای انقلاب شده اند.
شعر انقلاب هم از نظر قالب و تکنیک و هم از نظر محتوا دارای ویژگی ها و خصایصی است. از نظر قالب شاعران جوان به قالبهای شعر کلاسیک روی آوردند و غزل و رباعی رونق خاصی یافت . از نظر مضمون نیز مهمترین ویژگی آن انعکاس معارف اسلامی بود. انقلاب اسلامی ایران فراخوان انسان به خویشتن خویش و مبارزه با ظلم و استبداد بود . با وقوع انقلاب اسلامی ، ارتباط بین مذهب و ادبیات ، شکل تازه ای به خود گرفت. شعر انقلاب با عطش فراوانی به مفاهیم و مضامین اسلامی روی آورد. از نگاه شاعر امروز ، عاشورا تنها یک حادثه نیست، بلکه یک فرهنگ است و لحظه لحظه های انقلاب اسلامی با این فرهنگ پیوند خورده است :

لب تشنه ام از سپیده آبم بدهید

جامی ز زلال آفتابم بدهید

من پرسش سوزان حسینم یاران

با حنجره عشق جوابم بدهید.

هنوز مدت زیادی از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نگذشته بود که ارتش رژیم بعث عراق به ایران حمله کرد. مردم شجاعانه به میدان مبارزه رفتند . ایستادگی مردمی، قلمرو تازه ای را در برابر شعر و ادب فارسی گشود و راه ورود موضوعات و مضامین و حتی واژگان جدیدی را در ابیات فارسی باز کرد. هشت سال مقاومت دلیرانه مردم ایران در برابر متجاوزان موجب به وجود آمدن «فرهنگ جنگ» شد . فرهنگی که توانست شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و دگرگون کند. روح حماسی اشعار دوران مقاومت که با موجی از عرفان آمیخته شده بود موجب تحول و دگرگونی زبان و محتوای شعر فارسی شد .
مخاطب شعر جنگ ، توده مردم هستند . شعر دفاع مقدس از پویاترین ، ارزنده ترین و دلنشین ترین شعرهای دهه های اخیر شعر فارسی است . زبان و بیان ساده ، فضای روحانی ، ملموس و صمیمی و استفاده از فرهنگ غنی اسلامی از ویژگیهای شعر جنگ است. ترسیم چهره رنج کشیده مردم، دعوت به مبارزه، بیان جنایات و بیدادگریهای صدام متجاوز ، توصیف رشادتهای رزمندگان و شهدا از جمله مضامین جاری اشعار دوران دفاع مقدس و بعد از آن است :

پسرم ، این بسیجی کوچک دوست دارد بزرگتر باشد

چفیه ای و پلاک و تسبیحی، دوست دارد که چون پدر باشد

پشت پشتی پناه می گیرد، گاه هم ایست می دهد ما را

اسم شب «کاروان خورشید» است، رد شود هر که با خبر باشد


با توجه به اینکه حوادث و اتفاقات ناب و سوژه های بکر ، جانمایه ادبیات داستانی است و انقلابها ذاتاً منبع این نوع سوژه ها هستند ، بالطبع نویسندگان به مدد آنها آثار متنوع و متعددی خلق می کنند.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ایجاد بستر مناسب و آزاد، نویسندگان حرفه ای که پیش از انقلاب به بلوغ فکری رسیده بودند به همراه شاگردان جوان خود ، صحنه ادبی را در اختیار گرفتند و با استفاده از فضای باز انقلاب و نوپا بودن ادبیات داستانی که با انقلاب تولد یافته بود، دست به خلق آثاری زدند که به نحوی به انقلاب و جنگ می پرداخت.
بین سالهای 1358 تا 1370 ( 1979 تا 1990 ) رمانها و مجموعه داستانهای متعددی منتشر شده است که نشان دهنده رشد کمی و کیفی ادبیات داستانی در این دوره است. اقبال و توجه نویسندگان به خلق اثر در این دوران تا به بدانجا بوده است که منتقدان ادبی نوید فرارسیدن عصر رمان را داده اند. در این دوره ترجمه رمان و مجموعه داستان نیز رونق فراوانی داشته است. انقلاب و فضای آزاد آن بر ترجمه آثار خارجی نیز تأثیر خاص خود را می گذارد و ترجمه آثاری با مضامین مبارزاتی و انقلابی کشورهای اروپایی، روسی و امریکای لاتین رواج می یابد.


با اوج گیری انقلاب اسلامی و سپس پیروزی آن، کتابخوانی و به تبع آن کارگاههای داستان نویسی و محافل ادبی رواج و رونق خاصی پیدا کرده و مجلات ادبی فراوانی منتشر می شود.
پژوهشهای انجام شده نشان می دهد که ادبیات داستانی معاصر ایران در سالهای قبل از انقلاب اسلامی دچار رکود و تکرار شده بود و حتی در مقاطعی به بن بست رسیده بود. این حالت را می توان به وضوح در عملکرد و بی اشتیاقی نویسندگان حرفه ای مانند غلامحسین ساعدی و به آذین دید. وقوع انقلاب اسلامی جان دوباره ای به پیکره نحیف ادبیات داستانی معاصر در ایران دمید. حرکت مردم و مبارزات و اتفاقات و حوادث بکر و ناب انقلاب ، تا حد زیادی نویسندگان ادبیات داستانی معاصر را به بومی نویسی دعوت کرد.
برای بررسی جایگاه ادبیات داستانی انقلاب باید به نخستین جرقه های انقلاب اسلامی یعنی قیام امام خمینی در سال 1342 ( 1963 ) رجوع کرد. ادبیات داستانی به بن بست رسیده و راکد آن سالها با ظهور نویسندگانی چون جلال آل احمد دگرگون شد. او مبتکر نثر و زبانی متفاوت بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان الکو و معیار برای نویسندگان جوان مطرح شد. نثر و زبان جلال آل احمد با نثر بومی مردم عادی ایران پیوند خورده بود و همین ویژگی موجب شد که آثاراو نقطه عطف ادبیات داستانی انقلاب اسلامی ایران شود. کتابهای داستانی و حتی غیر داستانی او مانند «غربزدگی » و «خسی در میقات» کلید انقلاب ادبی اسلامی و ملی را زد . این نهضت توسط دیگر نویسندگان تا پیروزی انقلاب و پس از آن ادامه یافت و با ظهور نویسندگان جوان و تازه نفس ، رمانها و داستانهای متفاوت و مختلفی که توسط آنان خلق شد جان تازه ای به ادبیات داستانی ایران بخشید.


با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال 1359 ( 1980 ) و شلیک اولین گلوله، ادبیات داستانی دفاع مقدس پدید آمد و تا پایان جنگ و سالهای بعد از آن، ادبیات داستانی دفاع مقدس جای ادبیات داستانی انقلاب نشست. هر چند که در آغاز داستانهای دفاع مقدس از نیروی تخیل و تکنیک داستانی چندانی برخوردار نبود و بیشتر به تهییج خواننده به دفاع از کشور می پرداخت، اما به مرور جای خود را در ادبیات فارسی باز کرد و نویسندگان جوان و پرتوانی را وارد این عرصه کرد . نویسندگانی که هنوز نیز می نویسند و با توجه به حضورشان در جبهه های جنگ، توانسته اند دفاع مقدس را به عنوان تم غالب آثار داستانی بعد از انقلاب حفظ و آثار ارزنده ای را خلق کنند.