" انواع ادبی طنز " :

     

خندیدن و انواع آن 

                   

یکی از نکات مغفول مانده در برنامه‌ها و نمایش‌های کمدی ایران و حتی در میان طنزنویسان و داوری‌هایی که درباره کار این هنرمندان می‌شود تفاوت‌گذاری بین گونه‌های مختلف خنداندن و گونه‌های مختلف خندیدن است. ما به چیزهای مشابهی نمی‌خندیم بلکه هر کدام از چیزهایی که موجب خنده ما می‌شود خاستگاه و کارکردی متفاوت دارند.

 

بنابراین تمیز دادن میان انواع خندیدن و خنداندن می تواند ما را در راه تشخیص کمدی و طنز خوب از کمدی و طنز بد کمک کند. همچنین شناخت انواع دلایل خنده می تواند ما را در تشخیص اخلاقی خندیدن کمک کند، به این معنا که چه زمانی خنده ما اخلاقی است و چه زمانی آسیب زننده و غیراخلاقی است.

برخی از خنده ها نیک و از روی شادی و رضایت هستند و برخی دیگر عصبی که همراه با بغض و عقده به لب آدمی می نشینند. آنچه در ادامه این مطلب می آید کمکی است در راه شناخت این تفاوت ها از طریق توضیح گونه ها و انواع موقعیت های شادی آور و خنده دار.

هزل (facetiousness)

هزل در لغت به معنای بیهودگی و تمسخر دیگری است و آن را به معنای سخن بیهوده نیز گرفته اند. دهخدا می نویسد: هزل آن است که از لفظ، معنای آن ارائه نشود نه معنای حقیقی و نه مجازی و آن ضد «جد» است. هزل با تعریف مذکور، نزدیکی با آیرونی پیدا می کند که از جمله ابزار های مورد استفاده طنز پردازان غربی بوده است. خود «آیرونی» روشی است که در آن طناز دو معنای مختلف را در نظر دارد و البته وارونه کردن واقعیت.

دکتر شفیعی کد کنی هزل را سخنی می داند که در آن «هنجار گفتار» به اموری نزدیک می شود که ذکر آنها در «زبان جامعه» و محیط رسمی زندگی،... جنبه تابو پیدا می کند. در واقع می توان گفت که هزل دو معنای مشخص و مرتبط با یکدیگر دارد: یکی آثاری که بر مبنای شوخی ها و سخنان بیهوده و گزاف شکل گرفته اند و دیگر، نوشته هایی که پا به درون حریم های ممنوعه می گذارند و حرمت های اجتماع را به باد استهزاء می گیرند.

هجو (lampoon)

هجو در لغت به معنای عیب کردن و برشمردن عیب و ناسزاگویی آمده است و در اصطلاح ادیبان عبارت است از نوعی شعر غنایی که بر پایه نقد گزنده و دردانگیز شکل گرفته و در مقابل مدح است.

هجو، کلامی است پرده در و متهاجم. زشتی ها را بزرگ نمایی می کند؛ خواه زشتی رفتار و پیکر باشد، خواه کاستی های روح. واژگان در هجو برهنه اند و شاعر در این شیوه گفتاری از دشنام سربرنمی تابد و از تهمت و افترا دریغ نمی ورزد.

نکته مهم آن که از نظر فرم و صورت، هجو و هزل به هیچ ژانر و گونه ادبی محدود نمی شود و در همه انواع ادبی می توان رد آن دو را دنبال کرد. در ادبیات فارسی می توان از هجو و هزل در انواع قالب های شعر فارسی نمونه هایی را سراغ گرفت.

در ادبیات انگلیسی، هجو به طور مستقل حضور چندانی ندارد بلکه با طنز (ر.ک به طنز پرخاشگر satire) درآمیخته است و برای بدگویی و نکوهش مورد استفاده قرار می گیرد.

طنز، طنز پرخاشگر (satire)

طنز واژه ای عربی است و در لغت به معنای سرزنش، تمسخر، طعنه، تهمت، سخن رمز آلود، افسوس خوردن و عیب جویی آمده است. مولوی درباره طنز می گوید: «سال ها جستم، ندیدم زو نشان/ جز که طنز و تسخر این سرخوشان».

از نظر ادبی، طنز شیوه بیان مطالب انتقادی و نفرت بار همراه با خنده و شوخی است. برخی طنز را با علم بدیع در ارتباط می دانند زیرا نویسنده طنز با بهره گیری از فن بلاغت و سخنوری، فضایی را ترسیم می کند که نه فقط خواننده را سرگرم می کند بلکه الگویی از اعمال و سکنات اشخاص جامعه هم به دست می دهد.

میمنت میرصادقی می نویسد: «طنز در لغت به معنای مسخره کردن و طعنه زدن و در اصطلاح، شعر یا نثری است که در آن حماقت یا ضعف های اخلاقی، فساد اجتماعی یا اشتباهات بشری با شیوه ای تمسخرآمیز و اغلب غیرمستقیم ـ یا به تعبیری خود گویانه ـ بازگو می شود.» شفیعی کد کنی، طنز را تصویر هنری اجتماع نقیضین می داند.

معادل این واژه در زبان انگلیسی Satire است. فرهنگ آکسفورد در تعریف این واژه خواننده را به واژه مقابلش یعنی لطیفه یا شوخ طبعی (humor) که هدفش ایجاد خنده و سرگرمی است و هیچ هدف خاصی را (بدان گونه که Satire پی می گیرد (دنبال نمی کند، ارجاع داده است، تا از این طریق ماهیت معنایی و انتقادی طنز را مورد تاکید قرار دهد. البته برخی از کارشناسان ادبیات فارسی طنز را فراتر و جامع تر از انتقاد خنده دار صرف دانسته اند، به این معنا طنز را تنها انتقادی نمی دانند.

کمدی (Comedy)

کمدی نوعی نمایش است، وجه نمایشی شده شوخ طبعی که در یونان باستان در مقابل تراژدی قرار می گرفته. هر نمایش، فیلم یا سریالی که عنصر خنده در اصل آن قرار دارد، نمایش کمدی است که حال ممکن است اثرات و نوع پرداخت شدنش آن را به هزل یا هجو یا طنز نزدیک و دور کند، اما باید دانست که هزل و هجو و طنز گونه هایی بیشتر ادبی هستند و کمدی منحصرا یک گونه نمایشی است.

ارسطو در هنر شاعری می نویسد: کمدی تقلید کسانی است که از حد متعارف برتر باشند. ولی نه از حیث هرگونه نقصی بلکه فقط از حیث زشتی های خنده آور و عیب یا خطائی را خنده آور می گوییم که درد و گزندی به کسی نرساند، چنانکه نقاب هائی که بر چهره می گذارند، زشت و بد شکل است، لیکن موجب خنده می شود و کسی را رنج و زیان نمی رساند.

در نهایت باید در نظر گرفت که طنز هجو، هزل و کمدی که می تواند همه آنها را در بر داشته باشد، جملگی در تمسخر و ریشخند کردن، همپوشانی معنایی دارند، هر چند که مثلا می توان هجو را ضدمدح و هزل را ضدجدی دانست و طنز را انتقادی و بیان طنازانه اموری جدی.