تعیین سرنوشت در شب قدر و اختیار انسان

 

 

 

 
 شب قدر، با توجه به آیه‌ای از سوره دخان[1] شب تفریق و جدایی امر خداوند است. یعنی امورات مخلوقات در آن شب اندازه‌گیری و از هم جدا می‌شوند.
در بعضی روایات از تفریق چنین یاد کرده است که خداوند در این شب، اموری از قبیل مرگ، رزق و روزی را به مدبّرات امر (اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرئیل ـ علیهم‌السلام) تسلیم و مقدّر می‌کند.[2] این تقدیر و اندازه‌گیری گرچه حتمی است، اما مانع از مشیّت خدا نمی‌شود. یعنی حتمیّت مقدرّات به آن معنا نیست که خداوند تبارک و تعالی به دست خود، دست مردم و مخلوقش را ببندد که نتوانند بر خلاف آن را بخواهند. اعمال و رفتار آدمی با قید اختیار آدمی نوشته می‌شوند. یعنی با توجه به اختیار در انجام آن، خداوند آنها را مقدّر می‌کند. روی این جهت است که در چنین شبی از مردم  درخواست شده که آن را به دعا و مناجات و عبادت زنده نگه دارند و از خداوند طلب خیر و برکت کنند و تقرّب به سوی او جویند. این درخواست از مردم در جهت دعا و مناجات، در حقیقت یک نوع لطف، رحمت، عنایت و حکمت از طرف خداوند به بندگان است؛ زیرا، اگر مقدّرات هر چیز و هر کسی از قبل تعیین می‌شدند و اگر انسان قابلیت جبران و تغییر آن را نداشت و یا فرصتی برای او پیش نمی‌آمد که آن را تغییر دهد، یا راهی نبود که در رفع آن و یا تبدیل به احسن کردن آن، از خدا درخواست کند، در این صورت مسیر به اجبار و اکراه کشیده می‌شد. امّا طبق روایات با اینکه مقدّرات یک سال در یک شب معیّن می‌شود، ولی شخص می‌تواند خطاهای خود را جبران کند و با اعمال صالحه، بعضی از مقدّرات را تغییر دهد. چنانکه صدقه، احترام به والدین، صله رحم، کمک به فقرا، بسیاری از بلاها را رفع نموده وسیله وسعت روزی، طول عمر، و توفیق آداب نیکو می‌شود.
بنابراین، تقدیرات در یک شب نه قدرت مطلقه خدا را مقیّد می‌کند، نه مشیّت او را حتمی می‌سازد.[3] چون منافات ندارد که در شب قدر چیزی مقدّر بشود ولی در هنگام تحقّق و واقع شدن طور دیگر محقق و واقع بشود. زیرا در عین اینکه کیفیت موجود شدن و مقدّر یک امر، حتمی است اما دگرگونی در تقدیر امر مسلم دیگری است؛ مثل حوادث که در لوح محو و اثبات معیّن شده است ولی مشیت الهی بوسیلة عملکردهای انسان آن را تغییر می‌دهد.[4] چنانکه طول عمر انسان در لوح محفوظ برای هر کسی معیّن می‌باشد، امّا صدقه، احترام والدین، صله رحم آن را تغییر می‌دهد. اگر احترام، صدقه، صله رحم بود، از آن اندازه معین فراتر اگر نرود در همان اندازه می‌ماند و اگر نافرمانی باشد از آن هم کمتر می‌شود. پس تقدیر مقدرات در شب قدر، هیچگونه منافاتی با تلاش انسان در تغییر سرنوشت ندارد.

* مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم

پی‌نوشت‌ها:

[1] . دخان، 4. 

 

   [2] .جامع الاحکام، قرطبی، ج20، ص 130، مؤسسة التاریخ، بیروت.

[3].رعد، 39.  

 

    [4] .المیزان، علامه طباطبایی، ج20، ص 331، اعلمی، بیروت.