می‌گویند، یلدا شب زایش مهر است. ماجرا به آیین میترائیسم و مفهوم مهر در آن آیین باز می‌گردد. افسانه مهر را باید یکی از قدیمی‌ترین اسطوره‌ها در فرهنگ بشر و قوم آریایی دانست.
داستانی که کم‌کم به آیینی مذهبی تبدیل شد و بعدها به اشکالی در آیین زرتشت رسوخ یافت و حتی بتدریج بر مسیحیت نیز اثر گذاشت. هرچند کم‌کم به فراموشی سپرده شد و داستان‌هایش در تمدن‌های مختلف قباهای گوناگون به خود دید.
ماجرا از این قرار است که می‌گویند پیش از زایش مهر، زمین در تاریکی قرار داشت، روز وجود نداشت و همیشه شب و سرما بر زمین فرمان می‌راند.
هیچ انسان یا گیاهی روی زمین نبود و آب و باد و آتش پدید نیامده بود. تنها خاک و سنگ و کوه بود تا اینکه مهر شب یلدا در غاری در تاریکی پای به گیتی نهاد. داستان زایش مهر را با چند روایت نقل می‌کنند.
روایت‌های پیدایش یلدا
روایت اول می‌گوید: از دل سیاهی شبی درازآهنگ و سرد، مهر در یک غار گود و کم‌ارتفاع در میان کوه‌های البرز و از دل سنگی به دنیا می‌آید. در هنگام تولد تنها یک کلاه بر سر دارد و شمشیر و تیروکمان در دست. (برخی زاده شدن مهر از درون سنگ را استعاره از فروغ ناشی از برخورد دو سنگ به هم می‌دانند) می‌گویند میترا (مهر) هنگام تولد کره‌ای در دست دارد و دست دیگرش را بر دایره البروج گرفته است.
روایت دوم می‌گوید: آناهیتا، الهه باروری آریایی، مهر را به صورت باکره درون غاری در تاریکی مطلق به دنیا می‌آورد. در این روایت گاهی از سه چوپان (بعضی روایات دو چوپان) صحبت به میان می‌آید که هنگام زایش وی در غار حضور دارند. آناهیتا پس از زایش مهر وی را روی برگ گل نیلوفر قرار می‌دهد.
روایت سوم نیز می‌گوید: مهر از درون گل نیلوفر و روی برکه آبی که متعلق به آناهیتا بوده به دنیا می‌آید. بیرون آمدن مهر از گل نیلوفر در برخی تندیس‌های به دست آمده نمایش داده شده‌است.
در داستان‌های اساطیری نقل می‌کنند که مهر چون کودک است و ضعیف با برگ انجیر خود را می‌پوشاند و با خوردن میوه‌های درختان نیرومند می‌شود.
مهر چون خورشیدی زمین سرد و تاریک را روشن و گرم می‌کند. به هرجا پای می‌گذارد شب از بین می‌رود و برهوت به سرسبزی و خرمی تبدیل می‌شود. چون به جوانی می‌رسد روزی گاوی را دیده، با او گلاویز می‌شود و شاخ‌هایش را می‌گیرد و سوار بر گاو می‌شود تا گاو را به غار خود بیاورد.
گاو می‌گریزد، اما کلاغ جای او را به مهر نشان می‌دهد و سگ جایش را پیدا می‌کند. مهر گاو را به غار برده و با دشنه‌ای قربانی می‌کند. از خون این گاو زمین بارور شده و خوشه گندم و تاک انگور می‌روید. جانوران اهریمنی (درآیین مهر)، چون مار و عقرب و مورچه برای جلوگیری از ریخته شدن خون گاو بر زمین و بارور شدن آن به سوی گاو هجوم برده و خون و نطفه گاو را می‌مکند، ولی ماه نطفه گاو را پاک کرده و از این نطفه حیوانات اهورایی و مشی و مشیانه (آدم و حوای میترایی ـ زرتشتی) به وجود می‌آیند. روح گاو که به‌وسیله سگ وفادار مهر حمایت می‌شود به آسمان‌ها رفته و در آنجا حامی روح رمه‌ها می‌گردد.
اهریمن برای از بین بردن هر آنچه مهر به وجود آورده از هیچ کاری فرو‌گذاری نمی‌کند، اما مهر که همه جا مدافع راستی و پاکی و دادگری است به رویارویی با اهریمن می‌پردازد. نخست اهریمن قحطی در روی زمین پدید می‌آورد، اما مهر با شکافتن صخره‌ای آب را از درون آن صخره جاری می‌کند و رودخانه‌ها و دریاها را پدید می‌آورد و موجودات روی زمین را نجات می‌دهد.
اهریمن سیل ایجاد می‌کند، اما مهر درخت را می‌آفریند و به انسان‌ها می‌آموزد چگونه از چوب، قایق بسازند و خود و رمه‌هایشان را نجات دهند. اهریمن آتشسوزی بزرگی به راه می‌اندازد و مهر با کمک باد و آب، توفان را به مقابله با آتشسوزی می‌فرستد.
سرانجام مهر با به پایان رساندن وظیفه بزرگ خویش درشب یلدا شام آخر را با یارانش می‌خورد. (بسیار شبیه به ماجرای شام آخر مسیح و حواریون) مهر و ایزدیاران گاوی را قربانی و گوشت او را کباب کردند. خون گاو را درون جام ریختند و از گندمی که مهر رویانده بود نان درست کردند و عصاره‌ای را که از انگورهای مهر بدست آمده بود همراه با آن نوشیدند.
عروج مهر به آسمان
در پایان شب یلدا مهر سوار بر ارابه‌ای با چهار اسب که نشانه چهار عنصر اصلی بوده به سوی آسمان عروج می‌کند و با خورشید یکی می‌شود. خورشید از مهر، نور و گرما می‌گیرد و در بامداد پس از طولانی‌ترین شب زمین در آسمان طلوع می‌کند و زین پس خورشید به کمک ماه زمین را روشن و گرم می‌کنند. از این روست که مهرآیینان برای نیایش مهر، خورشید را نیایش می‌کردند.
در برخی منابع آمده است که پس از مسیحی شدن رومیان و در جریان نبردهای اشکانیان و رومیان، بتدریج سربازان رومی با آیین میترائیسم آشنا شدند و آموزه‌های آن را به سرزمین خود بردند.
میترائیسم چنان در روم رواج یافت که 300 سال پس از تولد عیسی مسیح (ع)، کلیسا جشن تولد مهر را به عنوان زادروز عیسی(ع) پذیرفت، زیرا زمان دقیق تولد آن پیامبر بزرگ روز به روشنی مشخص نبود. یلدا را باید جشنی آریایی دانست که پیروان میترائیسم آن را از هزاران سال پیش در حوزه تمدن و فرهنگ ایران برگزار می‌کرده‌اند.
یلدا؛ ریشه کریسمس
با گسترش میترائیسم به سایر جهان، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی روز 21 دسامبر به عنوان تولد میترا جشن گرفته می‌شد، اما پس از قرن چهارم میلادی، به گفته برخی مورخان با بروز اشتباه محاسباتی، این روز به 25 دسامبر انتقال یافت و به این ترتیب این تاریخ جدید از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد.
صاحبنظران معتقدند لباس بابا نوئل شباهت زیادی به لباس و کلاه موبدان دارد و درخت سرو (که درختی نمادی در اساطیر و فرهنگ ایران است) و ستاره بالای آن یادگاری از آیین میترائیسم در مسیحیت است که اشکال تغییر یافته جشن زایش مهر در شب یلداست.
جشنی به قدمت تاریخ تمدن بشر که مطابق عقاید و تفکر او با ریشه‌ای نجومی در طول تاریخ اشکال مختلف به خود دیده است و حال امروز تبدیل به بهانه‌ای شیرین برای گردهم آمدن خانواده‌ها در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی شده است.
ضمیمه چمدان جام جم
